Οι ιστορικές περιπέτειες του Δημαρχιακού Μεγάρου των Αθηνών

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς.

Σε μια αχανή ερημιά και χέρσα πεδιάδα «με ρεύματα, βουνούς και χαράδρας» αποφάσιζε στις αρχές της δεκαετίας του 1870, ο γηγενής Δήμαρχος Αθηναίων Παναγής Κυριακός να ανεγείρει το «Δημοτικόν Κατάστημα της Πρωτευούσης» που δεν είναι άλλο από το γνωστό στις ημέρες μας Δημαρχιακό Μέγαρο της οδού Αθηνάς. Ο άδολος εκείνος Δήμαρχος, ο οποίος πλούτισε την πόλη μας με σημαντικά νεοκλασικά διοικητικά κτίρια, επέλεξε την περιοχή αυτή πιστεύοντας πως ανήκει στον Δήμο Αθηναίων. Οι συζητήσεις που γίνονται σήμερα γύρω από το Μέγαρο λόγω της κατάληψής του από τους συμβασιούχους και της απόφασης του νέου Δημάρχου να πραγματοποιεί αλλού τις συνεδριάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου, γεγονός που προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις, μας δίνουν την ευκαιρία να παρουσιάσουμε κύρια στοιχεία από την ιστορία του σύγχρονου αυτού τοπόσημου της ελληνικής πρωτεύουσας.

Όταν ιδρύθηκε ο Δήμος (1835) εγκαταστάθηκε στην από Τουρκοκρατίας δημογεροντία στην παλαιά Αγορά, όπου σήμερα η ομώνυμη πλατεία (Αιόλου και Αδριανού). Στη συνέχεια στεγάστηκε σε διάφορα νοικιασμένα σπίτια μέχρι να αποκτήσει την πρώτη ιδιόκτητη στέγη στην πλατεία Ψυρρή. Εκεί όπου και σήμερα βρίσκεται το δημοτικό κτίριο που στεγάζει την Πρώτη Δημοτική Κοινότητα, ο αρχιτέκτονας Boulanger ανήγειρε ένα δίπατο παραδοσιακό κτίριο. Στο ισόγειο δημιουργήθηκαν ενοικιαζόμενα καταστήματα και λειτούργησε τοπική αγορά και στους στενούς χώρους του πρώτου ορόφου στεγάστηκαν οι υπηρεσίες του Δήμου. Στο κέντρο της πρόσοψης του κτιρίου ένα καλαίσθητο ρολόι σήμαινε την ώρα για τους αργόσχολους βλάμηδες της περιοχής.

Αλλά η πόλη μεγάλωνε και οι ανάγκες αυξάνονταν. Το 1870 εκλέγεται Δήμαρχος Αθηναίων ο Παναγής Κυριακός και αναθέτει στον δημοτικό αρχιτέκτονα Π. Κάλκο να σχεδιάσει και να κατασκευάσει το νέο Δημαρχείο. Τα μέσα όμως ήταν
πενιχρά και το νέο κτίριο ανεγέρθηκε (1872-1874) με δάνειο της Εθνικής Τραπέζης. Ο Κυριακός πρόλαβε να χαρεί το δημιούργημά του, αφού το εγκαινίασε στην αρχή της δεύτερης τετραετίας του (Απρίλιος 1874).

Αλλά μία έκπληξη περίμενε τους επόμενους Δημάρχους οι οποίοι παρέλαβαν εξώδικα από τα οποία πληροφορήθηκαν πως η γη που είχε ανεγερθεί το Δημαρχείο δεν ανήκε στον Δήμο Αθηναίων! Όταν ο αρχιτέκτονας Σταμάτης Κλεάνθης σχεδίαζε την πόλη είχε φροντίσει να αποκτήσει και εκείνος αθηναϊκή γη για τα γεράματά του. Ανάμεσά τους και χωράφια που θα συνόρευαν με την περιοχή όπου επρόκειτο να ανεγερθούν σημαίνουσες χρήσεις, όπως αυτό που συνόρευε με την μετέπειτα πλατεία Ομονοίας. Ο ίδιος είχε φύγει από τη ζωή και στις διεκδικήσεις εναντίον του Δήμου προχώρησε η σύζυγός του. Εκείνη η διεκδίκηση έμελε να κρατήσει σχεδόν μία πεντηκονταετία και τακτοποιήθηκε μόλις το 1920 αφού η Ευφροσύνη Κλεάνθη είχε φύγει από τη ζωή και την αποζημίωση έλαβαν οι κληρονόμοι της.

Ωστόσο, η απαξίωση του Δημαρχείου εμφανίσθηκε μόλις λίγα χρόνια μετά την ανέγερσή του (1890), όταν όλοι συμφωνούσαν πως «δεν ήτο αντάξιο του πρώτου δήμου του κράτους». Ο νοικοκύρης Π. Κυριακός στρίμωξε τις υπηρεσίες στον ένα και μοναδικό όροφό του και στο ισόγειο έφτιαξε καταστήματα που τα νοίκιαζε ώστε να έχει έσοδα το πάντα ισχνό ταμείο του Δήμου Αθηναίων και να ξεπληρώσει το δάνειο. Η συνύπαρξη όμως με τα καταστήματα του ισογείου δεν ήταν εύκολη. Εκεί εγκαταστάθηκαν φερετροποιεία, καφενεία, μαγειρεία, οινοπωλεία και «ο θόρυβος και αι φωναί των εν τοις καφενείοις και εν τοις οινοπωλείοις συνωστιζομένων, συμμιγνύμενοι με τας κραυγάς των οδηγών των αείποτε πέριξ του Δημαρχείου σταθμευόντων κάρρων, απετέλουν πανδαιμόνιον» και συχνά διατάρασσαν τις συνεδριάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου. Ο δε Τύπος της εποχής κρίνοντας την έλλειψη καθαριότητας από τα βρωμόνερα που έχυναν στο δρόμο τα καταστήματα έκανε λόγο για «εν των βρωμερωτέρων σημείων της πόλεως».

Ο φιλόδοξος και δυναμικός Σπύρος Μερκούρης, στις αρχές πλέον του 20ού αιώνα (1901) πραγματοποιεί την πρώτη μεγάλη ανακαίνιση του κτιρίου, απομακρύνοντας τα καταστήματα του ισογείου, δημιουργώντας την πρώτη μεγάλη αίθουσα υποδοχής και προσθέτοντας το εξωτερικό στηθαίο. Βασιλείς, Πρόεδροι Δημοκρατίας και Πρωθυπουργοί, Έλληνες και ξένοι και σχεδόν το σύνολο των επισήμων επισκεπτών της χώρας παρελαύνει από το Δημαρχείο των Αθηνών, το οποίο μεταβάλλεται σε ιστορικό και διοικητικό τοπόσημο. Στην μόνη περίπτωση που αμαυρώθηκε επίσκεψη επισήμου, ήταν το 1927 όταν ένας παράφρων επιχείρησε στην είσοδο του Δημαρχείου να δολοφονήσει τον πρώτο Πρόεδρο της Δημοκρατίας Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη.

Παρά τις δεκάδες προτάσεις για μετατροπές, αλλαγές, ακόμη και μετακίνησή του σε άλλη περιοχή των Αθηνών, το Δημαρχείο παραμένει στην ίδια μορφή για μια 35ετία, μέχρι να εκλεγεί δήμαρχος Αθηναίων ο υπερδραστήριος Κώστας Κοτζιάς (1934). Ο Ανδρέας Πλουμιστός, διευθυντής του αρχιτεκτονικού Τμήματος διατηρεί μόνον τους εξωτερικούς τοίχους, προσθέτει έναν ακόμη όροφο και δημιουργεί το Δημαρχιακό Μέγαρο που γνωρίζουμε σήμερα. Δημιουργείται αίθουσα με εξώστη για τις συνεδριάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου και οι Φ. Κόντογλου και Γ. Γουναρόπουλος πλουτίζουν τοίχους και οροφές με τις δημιουργίες τους. Τα εγκαίνια του νέου Δημαρχείου έγιναν τον Αύγουστο 1937. Στις πρώτες μεταπολεμικές δημοτικές εκλογές (1951) ο Κώστας Κοτζιάς επανεκλέγεται Δήμαρχος Αθηναίων και η καρδιάκη προσβολή τον βρίσκει εν ενεργεία, γεγονός καθοριστικό για την ονομασία της πλατείας. Η οποία φέρει και επισήμως το όνομά του, αφού προηγήθηκε πλήθος ονομασιών, ανάλογα με τη χρήση. Επισήμως έφερε το όνομα «Πλατεία Λουδοβίκου» προς τιμήν του φιλέλληνα πατέρα του πρώτου Βασιλέως, του Όθωνα. «Στα Κανόνια» και «Πλατεία Γυμνασίων» μέχρι το 1859 λόγω της ύπαρξης ενός Στρατώνα Πυροβολικού, «Εθνικής Τραπέζης» λόγω της παρουσίας του πιστωτικού ιδρύματος από το 1841, «Δημοτικού Θεάτρου» το οποίο υπήρχε στην πλατεία μέχρι το 1940.

Το Δημαρχείο παραμένει στην ίδια μορφή τις επόμενες δεκαετίες για να γνωρίσει τις τελευταίες δύο, μάλλον επιτυχείς, προσπάθειες ανανέωσής του. Μία επί Μιλτιάδη Εβερτ (1987), όταν επισκευάζεται και συντηρούνται οι τοιχογραφίες του και μία επί Δ. Αβραμόπουλου (1995), ο οποίος επαναφέρει στο Μέγαρο της οδού Αθηνάς την έδρα του Δημάρχου, η οποία είχε μεταφερθεί στο δημοτικό κτίριο της οδού Λιοσίων και δημιουργεί νέα αίθουσα συνεδριάσεων στον δεύτερο όροφο, προκειμένου να προστατεύσει το μνημειακό χαρακτήρα της παλιάς. Την έδρα του πρώτου δημότη της πόλης μετέφερε εκ νέου στην οδό Λιοσίων ο νυν Δήμαρχος κ. Γ. Καμίνης.