Μια βόλτα στην οδό Αθηνάς

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Η οδός Αθηνάς, όπως και άλλοι δρόμοι της πρωτεύουσας, αργά αλλά σταθερά φαίνεται πως αλλάζει όψη. Διατηρεί όμως ακόμη πολλά χαρακτηριστικά που θυμίζουν εμποροπανήγυρη, έστω παρηκμασμένη, χωρίς την πολυχρωμία του παρελθόντος. Είναι λοιπόν απολαυστική μια βόλτα στο παρελθόν του κεντρικού αυτού δρόμου πριν από ογδόντα χρόνια, όταν μεταβλήθηκε σε μια απέραντη αγορά πλανόδιου εμπορίου, όπου εκποιούνταν αντικείμενα, τα οποία δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί. Πάντοτε αυτός ο δρόμος παρουσίαζε σχεδόν την ίδια μορφή. Αλλά το εμπόριο στην οδό αυτή έλαβε άλλες διαστάσεις μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Όπως κατέγραψε ο Θεόδωρος Βελλιανίτης, τις πρωινές και τις μεταμεσημβρινές ώρες το πλήθος που συνωστιζόταν ήταν τόσο, ώστε μόλις μπορούσε κανείς να κινηθεί ανάμεσά του. Και μέσα στην κίνηση συναντούσε ο περαστικός πρακτικούς οδοντογιατρούς, οι οποίοι συνήθως ξερίζωναν γερά δόντια, πλανόδιους ραψωδούς και θαυματοποιούς που εξέπλητταν τους θεατές τους – ιδίως επαρχιώτες. Είχε όμως η οδός Αθηνάς και τα μελαγχολικά της θεάματα. Εκεί παρατάσσονταν κατά εκατοντάδες και ατελείωτες ώρες εργάτες, κρατώντας τα σύνεργά τους και αναμένοντας ματαίως τους εργοδότες.

Τα αρχικά σχέδια

Η οδός Αθηνάς διαφέρει από τους υπόλοιπους πέντε κεντρικούς δρόμους της πρωτεύουσας που καταλήγουν στην Ομόνοια, την πλατεία που αποτελούσε κάποτε το «αστέρι» αυτού του τμήματος των Αθηνών. Όσες προσπάθειες και αν έγιναν, δεν παρουσιάστηκε μέχρι σήμερα μια ολοκληρωμένη εικόνα της λειτουργίας αυτού του δρόμου, που είκοσι περίπου δεκαετίες πρωταγωνίστησε στην καθημερινή ζωή της πρωτεύουσας.

Εξάλλου είναι από τους πρώτους δρόμους που χάραξαν οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Σάουμπερτ όταν έφτιαχναν το πρώτο σχέδιο της πόλης. Εκείνοι τοποθετούσαν τα Ανάκτορα του Όθωνα στην πλατεία Ομονοίας, από την οποία θα προέρχονταν οι οδοί Αθηνάς, Πειραιώς, Αγίου Κωνσταντίνου, 3^ης Σεπτεμβρίου, Πανεπιστημίου και Σταδίου σε αντιγραφή της «Πλατείας του Αστέρος» των Παρισίων. Η οδός Σταδίου θα κατέληγε στο Παναθηναϊκό Στάδιο και η οδός Αθηνάς στην είσοδο της Ακρόπολης. Δηλαδή, η τελευταία προοριζόταν για ένα από τα ωραιότερα «βουλεβάρτα» της νέας πρωτεύουσας.

Αλλά οι αλλαγές που επέφερε στο σχέδιο της πόλης ο Γερμανός αρχιτέκτονας Κλέντσε μετέφεραν το κέντρο της πόλης στον λόφο της Μπουμπουνίστρας, οπότε η οδός Σταδίου σταμάτησε στην πλατεία Συντάγματος και η οδός Αθηνάς στο Μοναστηράκι. Δεν παρέλειψε ο πολυπράγμων Σταμάτης Κλεάνθης -εκεί όπου τοποθετούσε τα Ανάκτορα- να αγοράσει και τεμάχια γης που έγιναν πολύ προσοδοφόρα τα χρόνια που ακολούθησαν. Ακόμη και το οικόπεδο όπου ανεγέρθηκε το Δημαρχιακό Μέγαρο ανήκε στον ίδιο και οι κληρονόμοι του αποζημιώθηκαν γενναία από τον Δήμο Αθηναίων.

Το Δημοτικό Θέατρο

Δύο από τα σημαντικότερα στοιχεία που χαρακτήρισαν τη λειτουργία και το «χρώμα» της οδού Αθηνάς ήταν η ανέγερση του Δημαρχιακού Μεγάρου και του Δημοτικού Θεάτρου. Το τελευταίο δεν ευτύχησε. Ο πρώτος που προσπάθησε να ανεγείρει σημαντικό θέατρο σε εκείνη την περιοχή ήταν ο Γρηγόριος Καμπούρογλους, πατέρας του αθηναιογράφου και ακαδημαϊκού Δημητρίου Καμπούρογλους. Η προσπάθειά του ξεκίνησε το 1859 και η αποτυχία υπήρξε παταγώδης, παρά το γεγονός ότι υπήρξε ευνοϊκή η μεταχείρισή του εκ μέρους των Αρχών.

Χρειάστηκε πολλά χρόνια αργότερα η αρωγή του Ανδρέα Συγγρού για να ανεγερθεί το Δημοτικό Θέατρο, το οποίο κατεδαφίστηκε άδικα το 1940 αφήνοντας τον χώρο στην πλατεία Κοτζιά ή Δημαρχείου. Παρακάτω είχε ανεγερθεί το Βαρβάκειο, σχολείο που άφησε πίσω του αγαθές αναμνήσεις αφού άδικα κατεδαφίσθηκαν και τα δικά του κτίρια. Το μόνο που διασώθηκε ήταν το Δημαρχιακό Μέγαρο, το οποίο ανήγειρε ο δημιουργικός Δήμαρχος Παναγής Κυριακός και φέτος συμπληρώνει 140 χρόνια ζωής αφού ανεγέρθηκε το 1872. Και όταν το 1884 αποτεφρώθηκε η Αγορά των Αθηνών, που βρισκόταν στον Παλαιό Στρατώνα, ανεγέρθηκε η Δημοτική Αγορά επί της οδού Αθηνάς, η οποία και πήρε τη μορφή που διατηρεί –λίγο έως πολύ– μέχρι σήμερα.

Στην οδό Αθηνάς γνώρισαν οι Αθηναίοι και τη Σχολή Καραμάνου. Εκεί εγκαταστάθηκαν οι πωλητές παλαιών ενδυμάτων. Την παλαιά αυτή Σχολή κατεδάφισε η Δημαρχία και δημιούργησε ένα λουτρό για τους φτωχούς δημότες. Καθυστέρησε όμως η ολοκλήρωση του όταν διαπιστώθηκε ότι δεν υπήρχε επάρκεια νερού, οπότε ο δήμος το νοίκιασε στους παλιατζήδες. Αλλά όταν ήρθε το νερό του Μαραθώνα, έστω και καθυστερημένα, έγιναν τα περίφημα λουτρά. Στα πολύ νεότερα χρόνια ανεγέρθηκε το κτίριο που σώζεται μέχρι τις ημέρες μας και στεγάζει δημοτικές υπηρεσίες.

Η εισροή των προσφύγων

και η πλατεία Καραμάνου

Μέχρι την εισροή των προσφύγων από τη Μικρά Ασία το εμπόριο στην οδό Αθηνάς περιοριζόταν σε λαχανικά, αυγά και οπωρικά. Μετά επεκτάθηκε σε όλα τα είδη που μπορούσε να φανταστεί άνθρωπος. Η οδός Αθηνάς πλημμύρισε από το πολύμορφο πλανεμπόριο, στο οποίο κυριαρχούσαν τα αραμπαδάκια, όπως αποκαλούσαν τα καροτσάκια οι πρόσφυγες. Οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν από τα προπολεμικά ακόμη χρόνια δημιούργησαν νέες ανάγκες και πρόχειρα επαγγέλματα, ενώ η φθηνότερη διατίμηση των προϊόντων που πωλούνταν αύξησε εξαιρετικά το πλήθος των αγοραστών.

Και τι δεν πωλείτο εκεί παραμονές γιορτών: πουλερικά, πίττες, χαλβάδες, κονσέρβες αμερικανικές, τσιμένι για τον σακχαρώδη διαβήτη, μπισκότα, σοκολάτες, μαστραπάδες, καναρίνια, σκυλιά ράτσας, μαντέκες για τα μουστάκια, παπαγάλοι, βιβλία, άγιες εικόνες, λιβάνι και πλήθος αντικειμένων για τις σπιτονοικοκυρές.

Κάπως έτσι, η Αθήνα απέκτησε μία εμποροπανήγυρη, από εκείνες που κατά καιρούς δημιουργούνταν στις μεγαλουπόλεις της Ευρώπης και οι οποίες υπήρχαν από αιώνων και μεταφέρονταν από πόλη σε πόλη συγκεντρώνοντας τα πλήθη.