ΟΛΥΜΠΙΑΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Το αγωνιστικό πνεύμα και η γυμναστική εκπαίδευση των αρχαίων

Γράφει ο Eλευθέριος Γ. Σκιαδάς

Όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες έχουν σήμερα στο λεξιλόγιό τους μια σειρά παραγώγων της λέξης «άθληση», που με τη σειρά της προέρχεται από την αρχαία ελληνική «άθλος» και σημαίνει τον αγώνα, το επίτευγμα που καρποφορεί αυτός ο αγώνας. Η παιδιά, ως εκδήλωση της ζωής και ανάγκη για ψυχαγωγία, ήταν γνωστή και σε άλλους πολιτισμούς. Για τους αρχαίους Έλληνες όμως, η αγωνιστική, η άμιλλα, ήταν στοιχείο συνδεδεμένο βαθιά με την ατομικότητα που εκφράζεται σε όλες τις εκδηλώσεις του πολιτισμού. Χάνεται στην αχλύ των μυθολογικών χρόνων και είναι έθος επιβεβλημένο από τους θεούς. Ο Αγών είχε τη θέση του μεταξύ των αρχαίων θεών, οι οποίοι –ανθρωπόμορφοι κι αυτοί– επιδίδονται σε αθλητικές παιδιές και αγωνίζονται συχνά σε αγώνες θνητών. Ο αγώνας των ανθρώπινων σωμάτων αποδόθηκε εξάλλου ως προσφορά στους θεούς που αγάλλονταν να βλέπουν το κάλλος των αθλητών. Γι’ αυτό και οι θνητοί στόλιζαν ναούς και γυμναστικούς χώρους με αγάλματα γυμνών αθλητών.
Το αγωνιστικό ιδεώδες κοσμεί τα άθλα των ομηρικών ηρώων που υμνούν αοιδοί και ραψωδοί, άθλα που επιτυγχάνονται ακόμη και για να τιμηθούν οι νεκροί συμπολεμιστές. Κοσμεί και τις ειρηνικές ενασχολήσεις των αγροτών του Ησίοδου. Στην ωρίμανσή του όμως φτάνει από τους Αχαιούς μέσα από την πολεμική ζωή, την καθημερινή άσκηση και την προσπάθεια. Ήδη από τα αρχαϊκά χρόνια, οι αθλητικοί αγώνες παύουν να διοργανώνονται συμπτωματικά, αποκτούν περιοδικότητα και πανελλήνια ακτινοβολία, συνδέονται άρρηκτα με τις κορυφαίες θρησκευτικές εορτές και τα πανελλήνια ιερά. Διαμορφώνονται τότε συγκεκριμένα αγωνίσματα και η αναμέτρηση έχει τον χαρακτήρα του στεφανίτη αγώνα, του αγώνα χωρίς υλικό κέρδος.
Η αγωνιστική και η γυμναστική (όρος που προήλθε από το γεγονός ότι οι αθλητές αγωνίζονταν γυμνοί) βρήκε τη θέση της ως βασικό συστατικό της εκπαίδευσης, όπως αυτό αποκρυσταλλώθηκε στο κλασικό ιδεώδες. Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι η γυμναστική και η μουσική, στην ευρύτερη έννοιά της, είναι υπηρέτες της ψυχής. Για τον ίδιο, βασικός στόχος της σωματικής αγωγής ήταν η μακρόχρονη προετοιμασία των πολιτών για τον αγώνα υπεράσπισης της πατρίδας και όχι η προετοιμασία επαγγελματιών αθλητών. Η υπερβολή της θα έκανε τον άνθρωπο βίαιο, άγριο, άρρυθμο. Η ισορροπία του μέτρου μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με τον συνδυασμό της άσκησης με τη μουσική και τη φιλοσοφία. Αλλά και ο Αριστοτέλης ήθελε για τη σωματική αγωγή αποκλειστικά παιδαγωγικό και αισθητικό στόχο, η οποία δεν έπρεπε να αποβλέπει σε ακρότητες που θα κατέστρεφαν την αρμονία του σώματος. Θεωρούσε, μάλιστα, ότι η σωματική αγωγή ως επιστήμη εξετάζει το είδος της εκγύμνασης που ταιριάζει στους πολλούς, μια και βασικός σκοπός της ήταν η εκπαίδευση των πολλών και όχι μόνο των προικισμένων από τη φύση.
Με την ανάπτυξη των πόλεων-κρατών της αρχαίας Ελλάδας, το εκπαιδευτικό αυτό πρότυπο βρίσκει τη θέση του στα συστήματα αγωγής των νέων. Οι δύο κύριες πόλεις-κράτη της αρχαιότητας ανέπτυξαν διαφορετικά παιδαγωγικά συστήματα ως προς τον στόχο τους, βασικό συστατικό όμως και των δύο ήταν η αγωνιστική. Το ιδανικό της πολιτείας των Λακεδαιμονίων ήταν η πολεμική αρετή που κατακτάται μετά από επίμονη και επίπονη άσκηση και σκληραγωγία, χάρη στην οποία θα αναδεικνύονταν ανδρείοι υπερασπιστές και ακατάβλητοι στρατιώτες. Σ’ αυτό το εκπαιδευτικό πρότυπο χωρούσε ή μάλλον επιβαλλόταν και η άσκηση των γυναικών. Ήταν για να τις προετοιμάσει για τον ρόλο τους ως μητέρων γενναίων πολεμιστών.
Για την αθηναϊκή δημοκρατία, η διάπλαση των νέων μέσα από τη σύμμετρη άσκηση σώματος και ψυχής είχε στόχο την ολοκλήρωση του ατόμου και την ανύψωσή του στο πρότυπο του «καλού καγαθού», του Αθηναίου πολίτη ο οποίος με ελεύθερη βούληση θα προάσπιζε την πόλη του μέσα στην οποία ολοκληρώθηκε. Ο πολίτης αυτός θα διέθετε πολιτική αρετή που κατακτούσε στα στάδια και τα γυμνάσια, όπου σφυρηλατούσε τόσο το σώμα, όσο και το πνεύμα του. Η διαμόρφωση των νεαρών χαρακτήρων ήταν έργο των δασκάλων της σωματικής αγωγής, του παιδοτρίβη και του γυμναστή. Ο ρόλος τους αναγνωριζόταν συχνά με την αναφορά τους δίπλα στα ονόματα των ολυμπιονικών που είχαν προετοιμάσει. Στους ίδιους χώρους ο νέος θα ερχόταν σε επαφή με φιλοσοφικές θεωρίες και θα διαμόρφωνε πολιτική συνείδηση μέσα από τη συναναστροφή του με τους ώριμους μετόχους της πολιτείας του. Κι αν έφθανε να αγωνιστεί κάποτε σε πανελλήνιους αγώνες, θα το έκανε ως αντιπρόσωπος της πόλης του, η οποία θα έριχνε τα τείχη της κατά τη θριαμβευτική υποδοχή του, αφού και μόνο η δική του ρώμη θα ήταν ικανή να την προασπίσει έναντι κάθε εχθρού.

Αν υπάρχει ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τον αντιδιαστέλλει από τα απολυταρχικά καθεστώτα της αρχαιότητας, είναι το αγωνιστικό πνεύμα που προετοιμάζει τον πολίτη. Το αγωνιστικό αυτό πνεύμα βρήκε στους πανελλήνιους αγώνες χώρο και χρόνο να εκφραστεί και να οδηγήσει τους Έλληνες στη συνειδητοποίηση των κοινών τους χαρακτηριστικών και τη δημιουργία πανελλήνιων δεσμών. Έτσι, στο τέλος της αρχαϊκής εποχής, η Ελλάδα ήταν ένα «έθνος αθλητών» που παρέταξε στα πεδία των μαχών εναντίον του περσικού ολοκληρωτισμού γενναίους πολεμιστές – ελεύθερους υπερασπιστές της πατρίδας, αλλά και του πολιτισμού της ατομικότητας που τους είχε διαμορφώσει.