ΟΛΥΜΠΙΑΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ. Παραβάσεις και ποινές στους Ολυμπιακούς Aγώνες της αρχαιότητας

Άγαλμα Δωρίδος παρθένου νικήτριας σε αγώνα δρόμου.

Γράφει ο Eλευθέριος Γ. Σκιαδάς

Σύμφωνα με τον Παυσανία, οι περιπτώσεις παράβασης των Oλυμπιακών κανονισμών, κατά τη διάρκεια εννιακοσίων ετών μέχρι την εποχή του, ήταν ελάχιστες. Σε καμία περίπτωση αυτές δεν απείλησαν σοβαρά το κύρος και τη μακροβιότητα του θεσμού. Όσον αφορά στη συμμετοχή των αθλητών στους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι προϋποθέσεις ήταν σαφείς και δεν άφηναν περιθώριο για παρερμηνείες ή παράκαμψη των κανονιστικών διατάξεων. Η ενηλικίωση, η ελληνική καταγωγή, το ελεύθερον και αυτόβουλον, καθώς και η ανυπαρξία μιάσματος ήταν τα αναγκαία εφόδια του αθλητή, διαφορετικά οι Ελλανοδίκες (= ετυμολογικά, οι κριτές της ελληνικής καταγωγής) αφαιρούσαν το δικαίωμα συμμετοχής του στους Αγώνες.

Η αυστηρή απαγόρευση της συμμετοχής των γυναικών στους Ολυμπιακούς Αγώνες συνοδευόταν και από διατάξεις όπως αυτή που παραδίδει ο Παυσανίας: «Στον δρόμο προς την Ολυμπία, πριν περάσει κανείς τον Αλφειό ποταμό πηγαίνοντας από τον Σκιλλούντα προς την Ολυμπία, υπάρχει βουνό με ψηλούς βράχους απόκρυμνο, το οποίο και λέγεται Τυπαίον όρος. Από το βουνό αυτό υπάρχει νόμος να γκρεμίζουν οι Ηλείοι τις γυναίκες, αν πιαστούν να βρίσκονται στον χώρο των Αγώνων ή και να έχουν μόνο περάσει τον Αλφειό στις απαγορευμένες για αυτές μέρες. Παραδίδουν όμως πως δεν πιάστηκε άλλη καμία εκτός από την Καλλιπάτειρα» (Παυσανίας, V 6, 7). Ο ίδιος μαρτυρά ακόμη πως μέσα στον ιερό περίβολο, κατά τη διάρκεια των Αγώνων, επιτρέπεται η παρουσία μόνο των παρθένων και των γυναικών αυτών που έχουν ιερή αποστολή. Αυτές είναι δυνατόν να ανέβουν μέχρι το πρώτο επίπεδο του ναού του Δία, «…κρηπίδος μεν της πρώτης, προθύσεως καλουμένης…» (Παυσανίας, V 13, 9). Πιο κάτω (Παυσανίας, VI 20, 9), ο ιστορικός αναφέρεται στη θέση της ιέρειας της Δήμητρας Χαμύνης στους Αγώνες και σημειώνει επίσης πως αυτούς είναι δυνατόν να τους παρακολουθήσουν και τα ανύπαντρα κορίτσια: «Παρθένους δε ουκ είργουσι θεάσθαι». Τα μόνα αγωνίσματα στα οποία οι γυναίκες συμμετείχαν, έμμεσα όμως, ήταν τα ιππικά. Ο Παυσανίας, πάλι, αναφέρει πως η Κυνίσκα, κόρη του βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμου, ήταν η πρώτη που έτρεφε άλογα και η πρώτη Ολυμπιονίκης. Έλαβε μέρος στους Αγώνες του 396 π.Χ. και του 392 π.Χ. Αργότερα, το παράδειγμά της ακολούθησαν και άλλες, όπως η Ευρυλεωνίς, από τη Σπάρτη επίσης, η Βελιστίχη από τη Μακεδονία, η Μνησιθέα από την Ήλιδα.

Οι ποινές, οι οποίες συνήθως επιβάλλονταν στους αγωνιζόμενους που επεδείκνυαν μη αρμόζουσα αθλητική συμπεριφορά ήταν η αφαίρεση της νίκης, όπως στην περίπτωση του Κλεομήδη από την Αστυπάλαια, η ατιμωτική αποβολή από τον χώρο του σταδίου και ο αποκλεισμός από τους Αγώνες, η καταβολή χρηματικής ποινής και οι σωματικές ποινές, η μαστίγωση και ο ξυλοδαρμός. Σε νομίσματα και αγγεία υπάρχουν παραστάσεις μαστιγοφόρων δίπλα σε αγωνοθέτες. Ο Ηρόδοτος, δε, αναφέρει γενικότερα για τους αγώνες δρόμων πως αυτοί που ξεκινούσαν αντικανονικά ραπίζονταν (Ηρόδοτος, 8, 59). Παράβαση επίσης αποτελούσε η εγκατάλειψη από δειλία, ακόμη και πριν από την έναρξη του αγωνίσματος. Αυτή επέφερε τιμωρία, είτε χρηματική (Παυσανίας, V 21, 18), είτε σωματική (Επικτήτου διατριβαί παρά Αρριανώ, ΙΙΙ 52).

Αξιοσημείωτο είναι το καθεστώς ατιμωρησίας που επικρατεί στον αρχαίο ελληνικό κόσμο σχετικά με τις περιπτώσεις θανάτωσης ενός αθλητή από έναν άλλον κατά τη διάρκεια του αγωνίσματος. Στο πλαίσιο του σύγχρονου δικαίου η θανάτωση αντιπάλου σε αθλητική διοργάνωση χαρακτηρίζεται και αντιμετωπίζεται νομικά ως ανθρωποκτονία εξ αμελείας. Χαρακτηριστική είναι η επιχειρηματολογία του Δημοσθένη: «Αν κάποιος κατά τη διάρκεια του αγωνίσματος σκοτώσει τον αντίπαλό του, (ο νόμος) όρισε πως αυτός δεν πράττει άδικα. Γιατί; (Ο νόμος) δεν εξετάζει την πράξη αλλά την πρόθεση του δράστη («την του δεδρακότος διάνοιαν»). Ποια είναι αυτή; Να τον νικήσει ζώντα και όχι να τον φονεύσει. Εάν δε εκείνος ήταν ασθενέστερος για να υποφέρει την κόπωση από τη νίκη, (ο νομοθέτης) θεώρησε ότι ο ίδιος ήταν αιτία του θανάτου και για αυτό δεν καθόρισε τιμωρία υπέρ του παθόντος» (Δημοσθένης, Κατά Αριστοκράτους, 53). Στην Ολυμπία, σε επιτύμβια επιγραφή των ρωμαϊκών χρόνων αναφέρεται «ο Αγαθός Δαίμων, ο και Κάμηλος επονομαζόμενος, από την Αλεξάνδρεια, άνδρας πυγμάχος που νίκησε στα Νέμεα, αγωνιζόμενος εδώ στην πυγμαχία άφησε στο στάδιο την τελευταία του πνοή, αφού πρώτα προσευχήθηκε και ζήτησε από τον Δία ή στεφάνι νίκης ή θάνατο, ετών 35». Και από άλλες μαρτυρίες γίνεται κατανοητό ότι τουλάχιστον για τους αθλητές των βαρέων ολυμπιακών αθλημάτων, όπου η λήξη του αγωνίσματος έγκειται στο «απαγορεύειν» ή «απειπείν», στην εκούσια παραίτηση δηλαδή ενός εκ των συμμετεχόντων, η αποδοχή εκ των προτέρων του ενδεχόμενου της θανάτωσης είναι δεδομένη.

Στις παραβάσεις συγκαταλεγόταν και η δωροδοκία ή η απόπειρα δωροδοκίας. Ως παράδειγμα πρώτης δωροδοκίας αναφέρεται η περίπτωση του πυγμάχου Εύπωλου του Θεσσαλού, ο οποίος, το 388 π.Χ., εξαγόρασε τρεις αντιπάλους για να αναδειχθεί νικητής. Το 332 π.Χ. ο Αθηναίος Κάλιππος, πένταθλος, υπέπεσε στο ίδιο παράπτωμα. Τιμωρήθηκε από τους Ελλανοδίκες με χρηματικό πρόστιμο το οποίο θα κατέβαλλε η πόλη του. Οι Αθηναίοι έστειλαν τον γνωστό ρήτορα Υπερείδη στην Ολυμπία προκειμένου να τους υπερασπιστεί. Τελικά, όμως, το πρόστιμο επεβλήθη.

Από τα χρηματικά πρόστιμα που κατέβαλαν όσοι παρανομούσαν, οι Ηλείοι κατασκεύαζαν τους «Ζάνες», τα αναθηματικά ομοιώματα του Δία που ανέγραφαν τις παραβάσεις και στήνονταν στον ιερό περίβολο για παραδειγματισμό.