Το περιεχόμενο και η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων

Γράφει η Μάνια Τσουμήτα – Δικηγόρος

1.         Εισαγωγή

Η τεχνη, ως έκφραση του ιδεώδους στα ανθρώπινα έργα απασχόλησε το Δίκαιο από πολύ νωρίς. Αρχικά γεννήθηκε η ανάγκη να προστατευθούν οι παραδοσιακές μορφές της τέχνης (πχ. ποίηση, λογοτεχνία, ζωγραφική). Εν συνεχεία όμως, λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης και των κοινωνικοοικονομικών αναγκών, της δημιουργίας νέων μορφών  προστατευόμενων έργων, όπως η φωτογραφία, τα κινηματογραφικά έργα, τα προγράμματα Η/Υ, οι βάσεις δεδομένων, τα πολυμέσα, καθώς και λόγω της ύπαρξης νέων μέσων δημοσιοποίησης – διανομής των έργων από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση έως το διαδίκτυο, κατέστη δυνατή η αναπαραγωγή των έργων χωρίς τη διαμεσολάβηση και αμοιβή του αρχικού δημιουργού τους, και έτσι αυξήθηκαν οι κίνδυνοι παραβίασης των δικαιωμάτων της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Ως εκ τούτου, είναι έντονη στις μέρες μας τόσο η ανάγκη αυξημένης προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας για την ασφάλεια δικαίου, την ενθάρρυνση διενέργειας επενδύσεων στη δημιουργικότητα και στην καινοτομία, όσο και η τάση εξασφάλισης εύλογης αμοιβής για τους δημιουργούς και ερμηνευτές, ώστε να διασφαλίζεται η αυτονομία και η αξιοπρέπειά τους.

Τι εννοούμε όμως με τους όρους πνευματικό έργο και πνευματικά δικαιώματα;

2.         Το αντικείμενο και το περιεχόμενο του δικαιώματος

Αντικείμενο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το πνευματικό δημιούργημα ή άλλως, το έργο. Στοιχείο της έννοιας του έργου είναι η πρωτοτυπία, καθώς χωρίς αυτή δεν υπάρχει δημιουργία. Ο νόμος απαιτεί ένα ελάχιστο όριο δημιουργικότητας, η οποία μπορεί να αναζητηθεί σε κάποιο από τα γνωρίσματα του έργου (στο θέμα, στη σύλληψη, στη διατύπωση κλπ.), ενώ δεν απαιτείται να είναι περατωμένο το έργο (ακόμη δηλ. και πρωτότυπα σκίτσα δύνανται να προστατευθούν). Πέρα από τις κλασσικές μορφές του έργου, όπως πχ. τα κείμενα, η μουσική, οι εικαστικές τέχνες, η μουσική, ως έργα νοούνται και τα οπτικοακουστικά έργα αλλά και τα προγράμματα  ηλεκτρονικών υπολογιστών και το προπαρασκευαστικό υλικό του σχεδιασμού τους.

Η πνευματική ιδιοκτησία δεν προστατεύει μόνο τα περιουσιακά συμφέροντα του δημιουργού σε σχέση με το έργο, αλλά και την ηθική σχέση του δημιουργού με το δημιούργημά του. Επομένως, η πνευματική ιδιοκτησία έχει ένα μικτό χαρακτήρα, ήτοι προσωπικό και περιουσιακό. Τόσο το περιουσιακό όσο και το ηθικό δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας δίνουν στο δικαιούχο καθολική εξουσία πάνω στο αντικείμενό τους έναντι παντός τρίτου, είναι δηλαδή απόλυτα και απεριόριστα δικαιώματα. Ενώ όμως το περιουσιακό δικαίωμα μπορεί να μεταβιβαστεί τόσο μεταξύ ζώντων όσο και αιτία θανάτου, το ηθικό δικαιωμα είναι αμεταβίβαστο και, στο σύνολό του, δύναται να μεταβιβαστεί μόνο αιτία θανάτου.

Παρακάτω ακολουθεί μία συνοπτική περιγραφή των επιμέρους εξουσιών  του πνευματικού δικαιώματος.

2.1       Το περιουσιακό δικαίωμα

Το περιουσιακό δικαίωμα δίνει στον δημιουργό την εξουσία (δικαίωμα) να επιτρέπει ή να απαγορεύει τις κάτωθι ενέργειες:

–        την εγγραφή του έργου (δηλ. την αποτύπωση όχι του ίδιου του έργου αλλά της εκτέλεσής του).

–        την αναπαραγωγή του έργου με οποιοδήποτε μέσο και μορφή, δηλ. την παραγωγή νέων σταθερών υλικών υποστρωμάτων, όπου επαναλαμβάνεται η αρχική ενσωμάτωση του έργου.

–        τη δημιουργία παράγωγου έργου, προερχόμενου από το αρχικό προστατευόμενο έργο.

–        τη θέση σε κυκλοφορία του έργου, εφόσον δεν έχει χορηγήσει την απαιτούμενη συναίνεση. Το δικαίωμα αυτό ”εξαντλείται” κατά κανόνα με την πρώτη νόμιμη θέση σε κυκλοφορία.

–        την εκμίσθωση ή τον δανεισμό. Κατά συνέπεια, αυτός που αποκτά την κυριότητα στο υλικό υπόστρωμα ενός έργου μπορεί μεν να κάνει ό,τι θέλει το υπόστρωμα αυτό (πχ. την παρτιτούρα ή το βιβλίο), αλλά δεν μπορεί να κάνει καμία πράξη εκμετάλλευσης της πνευματικής ιδιοκτησίας πάνω στο έργο που ενσωματώνεται σ’ αυτό το υπόστρωμα (πχ. να προβεί σε δημόσια εκτέλεση της μουσικής σύνθεσης που είναι αποτυπωμένη στην παρτιτούρα που αγοράστηκε).

–        την παρουσίαση του έργου στο κοινό. Ως παρουσίαση νοείται κάθε ενέργεια που κάνει το έργο προσιτό στο κοινό χωρίς την παραγωγή και κυκλοφορία νέων υλικών υποστρωμάτων.

–        τη δημόσια εκτέλεση με την παρεμβολή προσώπων, δηλ. συναυλία, θεατρική  παράσταση, απαγγελία κλπ. Δημόσια θεωρείται κάθε εκτέλεση ή παρουσίαση του έργου που κάνει το έργο προσιτό σε κύκλο προσώπων ευρύτερο από το στενό κύκλο της οικογένειας και το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον, ανεξαρτήτως από το αν τα πρόσωπα αυτά βρίσκονται στον ίδιο ή σε διαφορετικούς χώρους (πχ. σε δωμάτια ενός ξενοδοχείου).

–        τη ραδιοτηλεοπτική μετάδοση του έργου.

Για όλες τις προαναφερόμενες μορφές εκμετάλλευσης του έργου απαιτείται είτε η προηγούμενη συναίνεση του δημιουργού είτε η εκ μέρους του παροχή άδειας εκμετάλλευσης στον κάθε ενδιαφερόμενο με την αντίστοιχη καταβολή αμοιβής.

2.2       Το ηθικό δικαίωμα

Το ηθικό δικαίωμα παρουσιάζει την προσωπική σχέση που συνδέει τον δημιουργό με το δημιούργημά του. Η ιδιαίτερη αυτή αναγνώριση του ηθικού δικαιώματος, ως ταυτόχρονη εκδήλωση του δικαιώματος της προσωπικότητας, οφείλεται στο γεγονός ότι η προσωπικότητα του δημιουργού είναι πιο εκτεθειμένη και πιο ευαίσθητη σε προσβολές από την προσωπικότητα άλλων ατόμων. Και αυτό γιατί με τη δημιουργία του έργου, εξωτερικεύεται και η προσωπικότητα του δημιουργού.

Το ηθικό δικαίωμα περιλαμβάνει τις κάτωθι εξουσίες:

–  τη δημοσίευση του έργου. Ο δημιουργός είναι αποκλειστικά δικαιούχος στο να             αποφασίσει για το χρόνο, τόπο και τρόπο δημοσίευσης του έργου του. Γεννάται το      ερώτημα εάν η εξουσία δημοσίευσης αφορά μόνο στην πρώτη δημοσίευση του έργου ή         και σε κάθε μεταγενέστερη. Η απάντηση είναι ότι η εξουσία δημοσίευσης εξαντλείται      μεν με την πρώτη δημοσίευση αλλά η εξάντληση αφορά μόνο στον κάθε συγκεκριμένο     τρόπο δημοσίευσης. Παρόλα αυτά ο δημιουργός μπορεί να αντιταχθεί εναντίον της           αναδημοσίευσης του έργου του όταν αυτή αποτελεί προσβολή του δικαιώματος της   προσωπικότητάς του.

–     την αναγνώριση της πατρότητας του έργου. Προκειμένου να είναι αναγνωρίσιμο το             επίτευγμα του δημιουργού και η είσπραξη κοινωνικού επαίνου, καθιερώθηκε η εξουσία    της αναγνώρισης της πατρότητας του έργου, σύμφωνα με την οποία ο δημιουργός απαιτεί είτε τη μνεία του ονόματός του στα αντίτυπα του έργου του και σε κάθε δημόσια         χρήση του, είτε τη χρήση ψευδωνύμου ή ακόμη και την τήρηση της ανωνυμίας του       αναφορικά με το δικό του έργο.

–     την διαφύλαξη της ακεραιότητας του έργου, ή άλλως, την απαγόρευση κάθε             παραμόρφωσης ή τροποποίησης του έργου.

–     την εξουσία προσπέλασης, δηλ. το δικαίωμα επικοινωνίας του δημιουργού με το έργο           του

–     την εξουσία μετάνοιας (μόνο στις περιπτώσεις έργων λόγου ή επιστήμης), σύμφωνα με την οποία ο δημιουργός δύναται να υπαναχωρήσει από συμβάσεις μεταβίβασης του περιουσιακού δικαιώματος ή εκμετάλλευσής του, εφόσον αυτό είναι αναγκαίο για την    προστασία της προσωπικότητάς του εξαιτίας μεταβολής στις πεποιθήσεις του ή στις      περιστάσεις και           με καταβολή αποζημίωσης στον αντισυμβαλλόμενό του για τη θετική         ζημία που υπέστη.

ΙΙΙ.       Προστασία

Η αναγνώριση των ανωτέρω δικαιωμάτων είναι μάταιη αν δεν συνοδεύεται από ένα σύστημα αποτελεσματικής προστασίας τους. Κατά την ελληνική νομοθεσία, η πνευματική ιδιοκτησία (αλλά και τα συγγενικά δικαιώματα των εκτελεστών-ερμηνευτών καλλιτεχνών) προστατεύονται με ένα πλέγμα αστικών, διοικητικών και ποινικών κυρώσεων αλλά και με προληπτικά μέτρα.

Η διαχείριση και η προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων μπορεί να γίνει είτε σε ατομικό επίπεδο από τον κάθε δικαιούχο μεμονωμένα, είτε συλλογικά μέσα από τους Οργανισμούς Συλλογικής Διαχείρισης (ΟΣΔ) και Προστασίας (ΟΣΠ), οι οποίοι εποπτεύονται απο τον Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Οι οργανισμοί συλλογικής διαχείρισης αναλαμβάνουν βάσει μιας ειδικής σύμβασης, της σύμβασης ανάθεσης με το δικαιούχο, τη διαχείριση και προστασία του περιουσιακού του δικαιώματος ή μέρους των περιουσιακών του εξουσιών. Στη σύγχρονη εποχή η συλλογική διαχείριση είναι σχεδόν αναπόφευκτη ιδιαίτερα λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας που καθιστά από την μια δυνατή την αναπαραγωγή και διανομή του έργου ταχύτατα παντού και από την άλλη  ανέφικτο τον πλήρη έλεγχο εκμετάλλευσης του έργου από τον ίδιο  τον δικαιούχο.

Μάλιστα, η νέα πραγματικότητα του ψηφιακού περιβάλλοντος δεν έχει αφήσει ανέπαφη τη λειτουργία των ΟΣΔ. Σε κοινοτικό επίπεδο μελετάται η διαμόρφωση ενός θεσμικού πλαισίου για τη ρύθμιση της συλλογικής διαχείρισης ενόψει της ραγδαίας εξέλιξης της τεχνολογίας. Αφετηρία του γενικότερου προβληματισμού αποτελεί η διαπίστωση ότι το διαδίκτυο καταργεί τα σύνορα στην εκμετάλλευση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, ενώ ταυτόχρονα αυξάνει ευρύτερα τη διασυνοριακή εκμετάλλευση των ψηφιακών μορφών των έργων. Κατά συνέπεια, είναι υπό συζήτηση η κατοχύρωση της δυνατότητας παροχής “ευρωπαϊκών αδειών” εκμετάλλευσης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας με τοπική ισχύ σε όλο το έδαφος της ΕΕ προκειμένου να επιτευχθεί μία πιο αποτελεσματική προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και να μειωθεί δραστικά το παγκόσμιο φαινόμενο της πειρατείας αγαθών, που έχει αποκτήσει ανησυχητικές διαστάσεις, καθώς ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τελωνείων σε μια πρόσφατη έρευνα ανακοίνωσε ότι το 5% του παγκόσμιου εμπορίου αφορά σε πειρατικά προϊόντα. Καταλήγοντας, πρέπει να επισημανθεί ότι μόνο με τον επαναπροσδιορισμό της αντιμετώπισης της πνευματικής ιδιοκτησίας μέσα στο ψηφιακό περιβάλλον, τον περαιτέρω εκσυγχρονισμό της νομοθεσίας και την διασυνοριακή συνεργασία θα καταστεί εφικτό να τιμωρηθούν αποτελεσματικά οι προσβολές της πνευματικής ιδιοκτησίας και να εξασφαλιστεί η μέγιστη δυνατή προστασία στον ευαίσθητο χώρο της Πνευματικής Ιδιοκτησίας.

Μάνια Τσουμήτα

Δικηγόρος Αθηνών, LL.M

τηλ. 210 3636 228