«Ραδιοφωνικόν Δελτίον»: Το (μονοσέλιδο) φως των Αθηναίων στο σκοτάδι της δουλείας

Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς

Στις 13 Οκτωβρίου 1944 η Πασιθέα Σαλίγγαρου έβγαινε από το ιατρείο της, στην οδό Ευριπίδου 11, κρατώντας στα χέρια της ένα από τα τελευταία φύλλα της εφημερίδας που συντρόφευε τους Αθηναίους τον τελευταίο χρόνο της γερμανικής Κατοχής. Της μόνης ίσως από τις παράνομες εφημερίδες που εκδιδόταν καθημερινά από τις αρχές 1944 μέχρι και την απελευθέρωση. Oπως έγραψε ο Κώστας Χατζιώτης, όσο και αν φαίνεται απίστευτο υπήρχαν Έλληνες, οι οποίοι κάθε βράδυ έπαιζαν το κεφάλι τους «κορόνα γράμματα» προκειμένου να τυπωθεί το «Ραδιοφωνικόν Δελτίον», με τα νέα του BBC που ακουγόταν στα ερτζιανά στις 9 το βράδυ. Μέχρι τα ξημερώματα η εφημερίδα ήταν έτοιμη για διανομή. Πίσω από τις φτωχικές, κακότεχνες και παράνομες κατοχικές εκδόσεις δρούσε το δίκτυο εκείνων που είχαν ιδρύσει από το 1941 την αντιστασιακή οργάνωση «Εθνική Δράσις».

O νομικός Παναγιώτης Σιφναίος (1904-1979). Μεταπολεμικά διετέλεσε Γενικός Διευθυντής Ραδιοφωνίας, βουλευτής και τρεις φορές υπουργός, την τελευταία στην Κυβέρνηση Μαρκεζίνη.

«Εθνική Δράσις»

Η οργάνωση «Εθνική Δράσις» ιδρύθηκε τον Νοέμβριο 1941 από τους Γεώργιο Παππά, Παναγιώτη Σιφναίο, Ιωάννη Καλούση και Τρύφωνα Τριανταφυλλάκο. «Ψυχή» της οργάνωσης ήταν ο Π. Σιφναίος, ενώ το πολιτικό σκέλος ανέλαβε ο Σπυρίδων Μαρκεζίνης και τo στρατιωτικό ο Αλέξανδρος Παπάγος. Οργανώθηκε σε τομείς κατά συνοικίες και επαγγέλματα, διέθετε τμήματα υποστήριξης και μαχητικές ομάδες. Μέχρι το 1943 είχαν στρατολογηθεί 4.000 μέλη. Η δράση της οργάνωσης (αποστολή Τσιγάντε, δολιοφθορές, αποστολές στον ΕΔΕΣ κ.ά.) δεν έχει ακόμη αποτυπωθεί ανάλογα με την προσφορά της.

Είναι γνωστό το γεγονός ότι η ακρόαση ραδιοφώνου κατά τη διάρκεια της Κατοχής μπορούσε να οδηγήσει οποιονδήποτε στα χέρια των Γερμανών βασανιστών. Τις «συνωμοτικές» ακροάσεις κατά τη διάρκεια της Κατοχής απέδωσε γλαφυρά ο Δημήτρης Ψαθάς στο «Εδώ Λονδίνον» («Χειμώνας του ‘41»). Εννοείται ότι και η έκδοση παράνομης εφημερίδας οδηγούσε με βεβαιότητα στο απόσπασμα. Όμως δεν ιστορήθηκε ακόμη το «Ραδιοφωνικόν Δελτίον», η μονοσέλιδη ή μονόφυλλη εφημερίδα που απευθυνόταν σε εκείνους οι οποίοι δεν μπορούσαν να ακούν τα ραδιοφωνικά δελτία του BBC και άλλων ξένων σταθμών.

Το πρώτο φύλλο του «Ραδιοφωνικού Δελτίου».

«Ραδιοφωνικόν Δελτίον»

Το πρώτο φύλλο, διαστάσεων μόλις 15 Χ 21 εκατοστών, εκδόθηκε στις 13 Ιανουαρίου 1944 και μέχρι τα μέσα Μαρτίου κυκλοφορούσε τρεις φορές την εβδομάδα. Από τις αρχές Φεβρουαρίου το μέγεθος βελτιώθηκε (25 Χ 17,5 εκατοστά) και από τα μέσα Μαρτίου κυκλοφορούσε καθημερινά, κάνοντας ακόμη και δύο εκδόσεις ορισμένες ημέρες που υπήρχαν εξελίξεις ελληνικού ή διεθνούς ενδιαφέροντος. Η οργάνωση και η εφημερίδα εκπροσωπούσαν τη νόμιμη εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και τον επίσης εξόριστο βασιλιά. Σε όλα τα φύλλα μέχρι τα μέσα Μαρτίου 1944 έφερε τον υπότιτλο «Έκδοσις του Πανελληνίου Απελευθερωτικού Συνασπισμού», άλλης οργάνωσης που συνδεόταν με πολλά ηγετικά στελέχη της «Εθνικής Δράσεως». Ως υπέρτιτλο σε πολλά φύλλα έφερε το μότο «Όλα για την Ελλάδα» ή «Πίστις – Ομόνοια» και σε λιγότερα «Έλληνες Ενωθήτε», ενώ από την 30ή Σεπτεμβρίου 1944 καθιερώθηκε ο υπότιτλος «Έκδοσις της Εθνικής Δράσεως».
Εκδόθηκαν συνολικά 215 φύλλα –μη περιλαμβανομένων των διπλών– ενώ από την 30ή Σεπτεμβρίου 1944 και μετά, το μέγεθος γίνεται 21Χ30,5 εκατοστά. Η παύση έκδοσης της εφημερίδας εξαγγέλθηκε επισήμως στις 14 Οκτωβρίου 1944, αλλά τύπωσε ακόμη τρία φύλλα, μέχρι την παραμονή άφιξης του Γεωργίου Παπανδρέου. Από τις παραμονές της απελευθέρωσης –12 Οκτωβρίου 1944– μέχρι την έλευση της Εθνικής Κυβέρνησης, λειτουργούσε ως ημιεπίσημη έκδοση της Τριμελούς Επιτροπής (Ι. Ζεύγος, Θ. Τσάτσος, Φ. Μανουηλίδης) που την εκπροσωπούσε και δημοσίευε τις επίσημες ανακοινώσεις, προκηρύξεις και διαγγέλματα της ελληνικής κυβέρνησης και των αγγλικών δυνάμεων. Εξάλλου, η φιλοαγγλική στάση της εφημερίδας διακρίνεται από το πρώτο φύλλο της.
Αποτελεί μοναδική πηγή κωδικοποιημένων διεθνών πληροφοριών, αλλά και ειδήσεων ελληνικού ενδιαφέροντος της περιόδου (Ιανουάριος-Οκτώβριος 1944). Συνιστά επίσης ένα ανάγλυφο της πραγματικότητας που διαμορφώθηκε πριν και λίγες ημέρες μετά την απελευθέρωση των Αθηνών. Η τελευταία δήλωση ήταν λιτή: «Το “Ραδιοφωνικόν Δελτίον” απετέλεσε τη φωνή του ελεύθερου κόσμου μέσα στο σκοτάδι της δουλείας, σταματά με το σημερινό φύλλο την έκδοσή του, εφ’ όσον με την απελευθέρωσιν ο προορισμός του εκπληρώθηκε»!

Δραματική έκκληση (Φεβρουάριος 1944) για αδελφοκτονίες εκ μέρους της ΟΠΛΑ.

Πρωταγωνιστές
και μαρτυρίες

Εξέχουσα μαρτυρία κατέθεσε ο μετέπειτα Καθηγητής της Παθολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Φαίδων Φέσσας, ο οποίος σε ηλικία 22 ετών υπήρξε από τα δυναμικότερα στελέχη σύνταξης και διανομής της εφημερίδας. Στην οργάνωση τον μύησε ο Πάνος Κόκκας, ο οποίος τον σύστησε στο ηγετικό στέλεχος Γ. Παππά και την Ελένη Γαλάτη. Ανέλαβε την ακρόαση και καταγραφή των ειδήσεων, σε ασφαλή στέκια. Τον Μάιο 1944 ραδιόφωνο και μπαταρίες ήταν κρυμμένα στη βιβλιοθήκη του. Συνεργάτης του η στενογράφος Μαρούσα Γραικού. Τηρούσαν σημειώσεις από εκπομπές των σταθμών Λονδίνου, Καϊρου και Μόσχας. Ο Φέσσας διόρθωνε τα κείμενα και φρόντιζε, σε συνεργασία με τον Γιώργο Σταύρου, να μεταφερθούν στο Τυπογραφείο του Νίκου Κωβαίου, τέρμα της οδού Αγίου Κωνσταντίνου. Το «Ραδιοφωνικόν Δελτίον» τυπωνόταν σε μικρό ποδο-χειροκίνητο μηχάνημα. Ο Φέσσας ήταν και από τους διανομείς του εντύπου. Με μια κρεμαστή τσάντα και περπατώντας παρέδιδε την εφημερίδα σε ορισμένα σημεία και συστημένα άτομα. Όπως η Ιφιγένεια Τριανταφυλλάκου στην Τράπεζα της Ελλάδος.

Πασιθέα Ζουρούδη – Σαλίγγαρου.

Οι παραλήπτες φρόντιζαν το έντυπο να περάσει και σε άλλα χέρια. Το μεσημέρι, αφού ολοκληρωνόταν η διανομή, οι νεαροί κατέληγαν στο σπίτι του Κόκκα (Λυκαβηττού και Σόλωνος). Ο Φέσσας συνελήφθη και υπέστη πολλές ταλαιπωρίες και διώξεις και στην οργάνωση τον αναπλήρωσε ο Τάσος Δοντάς. Άλλο σημαντικό στέκι της «Εθνικής Δράσεως», ήταν το ιατρείο της μικροβιολόγου Πασιθέας Ζουρούδη Σαλίγγαρου, η οποία και ανέλαβε το γυναικείο τμήμα, έχοντας δίπλα της τη φαρμακοποιό Στέλλα Παπαδάκη και τη γιατρό Καλλιόπη Κουμεντάκου. Ήταν παντρεμένη με τον Νίκο Σαλίγγαρο, εκ των πρώτων οικιστών του Χολαργού και δραστήριο αντιστασιακό. Σημειωτέον ότι ηρωίδα της Αντίστασης, με μεγάλη προσφορά, ήταν και η αδελφή της Πασιθέας, η καθηγήτρια μπαλέτου Έλλη Ζουρούδη. Βεβαίως, το δίκτυο της «Εθνικής Δράσεως» ήταν εκτεταμένο και είχε πυρήνες σχεδόν σε όλο το Λεκανοπέδιο, με πανίσχυρες ομάδες στον Πειραιά.